Hrabina Cosel – królewska faworyta Augusta II Mocnego, więziona na zamku Stolpen przez niemal pół wieku

Hrabina Cosel żyła w czasach, gdy przepych na dworach królewskich przechodził wszelkie współczesne wyobrażenie. A dwór Augusta II Mocnego w Dreźnie należał do bogatszych w Rzeszy Niemieckiej. To właśnie na nim zabłysła gwiazda hrabiny Cosel, królewskiej faworyty, która jednak zgasła w wyjątkowo ponury sposób.

Wokół postaci hrabiny Cosel narosło sporo opowieści i legend, a jednak jej postać nadal pozostaje tajemnicza. W polskiej świadomości istnieje jej wersja opisana przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w powieści „Hrabina Cosel”, która została sfilmowana pod koniec lat 60. XX wieku. Od tego czasu dla wielu Polek hrabina Cosel ma twarz Jadwigi Barańskiej. Jednak ta historia odbiega nieco od prawdziwych losów bohaterki.

Hrabina Cosel, a właściwie Anna Konstancja von Brockdorff, urodziła się 17 października 1680 r. w majątku Depenau w Holsztynie, który wtedy należał do Danii. Pochodziła ze starej szlacheckiej rodziny. Co dość nietypowe dla tych czasów, rodzice zadbali o wszechstronne wykształcenie córki. Anna znała kilka języków, pobierała lekcje dotyczące kultury klasycznej, matematyki i muzyki. Grała na lutni, świetnie jeździła konno, lubiła polować i dobrze strzelała. Kiedy miała 14 lat wysłano ją na dwór Gottorf w Szlezwiku, gdzie była damą dworu córki tamtejszego księcia. Kiedy księżniczka wyszła za mąż, przyszła hrabina Cosel przeniosła się wraz z nią na dwór męża, księcia Brunszwiku. Tam Anna… zaszła w ciążę i urodziła dziecko w 1702 roku. Jego ojcem był prawdopodobnie brat księcia (starszy od Anny o kilka lat). Nie wiadomo jednak nic o charakterze tej relacji, ani o losach dziecka. Natomiast zakończyło to karierę dziewczyny na tamtejszym dworze. Anna wróciła do majątku rodziców.

W tym czasie Anna była już (od 1699 r.) narzeczoną Adolfa Magnusa von Hoyma, którego poślubiła 2 czerwca 1703 r. i zamieszkała z nim na zamku Burgscheidungen. Jednak już rok później mąż wystąpił o separację, a powodem miał być charakter żony, którą uważał za apodyktyczną i przebiegłą. Ostatecznie para rozwiodła się w 1706 roku.
Trzeba dodać, że Adolf Magnus von Hoym był wtedy ministrem na dworze Augusta II Mocnego – równie ważnym, co znienawidzonym, bo zajmującym się skarbem, a jego największym osiągnięciem zasilającym skarbiec, było wprowadzenie w Saksonii akcyzy.

Anna zjawia się na dworze Augusta II Mocnego w 1704 r. Okazją do pokazania się jest bal karnawałowy, wydany przez jego żonę – Krystynę Eberhadrynę. Wtedy prawdopodobnie po raz pierwszy Anna zwraca uwagę króla. Wrażenie jest na tyle mocne, że kiedy pod koniec roku w pałacu hrabiostwa wybucha pożar, król osobiście spieszy na ratunek, a Anna trafia na dwór władcy.

W tym miejscu warto wyjaśnić sytuację Augusta II Mocnego. Był on władcą Saksonii (Rzesza Niemiecka była wtedy podzielona na niezależne księstwa i królestwa), tak zwanym elektorem, a także królem Polski (od 1697 r.). Właśnie po to, by móc objąć tron Polski, August II Mocny zmienił religię, z protestantyzmu przeszedł na katolicyzm. To z kolei stało się przyczyną rozstania z żoną, która pozostała protestantką. Para nie rozwiodła się, jednak król i królowa żyli osobno, pomijając niektóre uroczystości i formalne okazje.

Jednak, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, przez dwór Augusta przewinęło się sporo kochanek, w tym oficjalnych faworyt. Ich pozycja na dworze była powszechnie uznawana, a maȋtresse-en-titre było niemal formalnym „stanowiskiem”. W czasie, gdy na dworze zjawia się Anna, pierwszą faworytą była Urszula Katarzyna Lubomirska (von Altenbockum), która dzięki Augustowi nosiła tytuł księżnej cieszyńskiej (von Teschen). Nie była jednak ani pierwszą, ani ostatnią królewską faworytą – na tym „stanowisku” u Augusta nie było wakatów, nowe metresy pojawiały się co kilka lat.

Panowanie Anny na drezdeńskim dworze rozpoczyna się w 1705 roku, kiedy odchodzi z niego poprzednia faworyta. Ona sama jest z mężem w separacji, a ich rozwód przeprowadzi August rok później. Mąż Anny jest przeciwny temu związkowi, jednak, co ciekawe, nie z miłości do żony, ani zazdrości o nią, ale dlatego, że uważa, iż Anna z jej charakterem nie nadaje się na oficjalną królewską faworytę. Jednak kochankowie nie przejmują się tą opinią. Anna szybko zdobywa bardzo silną pozycję i wpływ na politykę Augusta. A są to burzliwe czasy wojen ze Szwecją, zakończone przejściową utratą polskiego tronu (w 1706 r.). To właśnie wtedy Anna otrzymuje tytuł hrabiny Cosel, wprowadza się do zaprojektowanego i wybudowanego dla niej pałacu Taschenberg i bierze czynny udział w życiu dworu i polityce Augusta. Zdaniem jej wielu wrogów - zdecydowanie zbyt czynny.
W kolejnych latach (1708, -9, -12) rodzi dwie córki i syna, którzy zostają oficjalnie uznani przez Augusta II (podobnie jak inne, liczne dzieci władcy „z nieprawego łoża”).

Wszystko wskazuje na to, że Anny nie satysfakcjonowała rola oficjalnej faworyty. Już na początku ich związku August podpisał dokument, w którym zobowiązał się do poślubienia jej, gdyby jego żona zmarła. W tym samym dokumencie przyznał jej także roczny dochód w wysokości 100 000 talarów oraz majątek z pałacem w Pillnitz. Od tego czasu Anna, przynamniej w literackiej wersji Kraszewskiego, rzeczywiście uważała się za królewską małżonkę. Jednak ten dokument, który miał jej gwarantować znakomitą przyszłość, stanie się przyczyną jej zguby.

Właśnie z okresu największej świetności hrabiny Cosel na dworze w Dreźnie (1709 r.) pochodzi unikatowa moneta – złoty talar z ozdobnym motylem. Choć Anna wydawała setki tysięcy talarów, ta jedna moneta nie pochodzi z masowej produkcji, ale została wybita w jednym egzemplarzu w mennicy drezdeńskiej. Było to prawdopodobnie specjalne królewskie zamówienie, a monetę i król, i hrabina rzeczywiście trzymali w dłoniach. Moneta z motylem została wystawiona na licytacji w Warszawie we wrześniu 2021 r. Jej cena wywoławcza wynosiła 250 000 zł, natomiast została sprzedana za imponujące 510 000 zł.

Panowanie Anny trwało około 10 lat. Okres zabaw, bogactwa i zbytku, ale też intryg politycznych i zaangażowania w politykę, przysporzył jej wielu wrogów. Duma i wybuchowy charakter nie zjednywał przyjaciół. Król zaangażował się w sprawy Polski i ponownie zdobył tron Rzeczpospolitej (w 1709 r.), a niemalże wraz z nim, również nową faworytę Mariannę z Bielińskich Denhoff. Dla hrabiny Cosel oznacza to początek sporych problemów.

Król wraca z Marianną do Drezna, tymczasem hrabina Cosel zostaje zmuszona do przeniesienia się do swego majątku w Pillnitz (w 1713 r.). Warunki są tam teoretycznie doskonałe, jednak dla ambitnej, i być może rzeczywiście kochającej króla kobiety, trudne do zniesienia. Trwają też intrygi przeciw hrabinie, a sam król chce się jej pozbyć. Anna łamie zakaz opuszczania majątku i wyjeżdża do Berlina (wtedy stolicy osobnego Królestwa Prus). W tym czasie zostaje oskarżona o zdradę stanu i udział spisku na życie króla. Nie wiadomo, czy to prawda, czy tylko wynik dworskich intryg. W literackiej wersji Anna, wiedziona miłością i zazdrością, grozi, że zastrzeli króla i jego nową faworytę.

Prawdziwym problemem jest jednak to, że hrabina Cosel nie zamierza rezygnować ze swej pozycji i jest gotować wykorzystać dokument podpisany przez króla – obietnicą małżeństwa z nią. I choć królewska żona nadal żyje (umrze w 1727 r.) upór Anny w tej sprawie jest nie na rękę Augustowi. Tej hrabiny nie zaakceptuje polskie stronnictwo, potrzebne mu do sprawowania rządów w Polsce.

Hrabina Cosel zostaje wydana Augustowi II przez władcę Prus. Początkowo trafia do Nossen, a w wigilię 1716 r. do zamku Stolpen. Bez żadnego sądu i wyroku pozostanie tam aż do swojej śmierci – przez kolejne 49 lat!

Zamek Stolpen jest dość ponurą twierdzą, która kiedyś należała do biskupów Miśni. Jej mieszkanie urządzono w jednej z wież (Wieży Jana). Hrabina Cosel miała do dyspozycji kilka w miarę wygodnie urządzonych pokoi oraz służbę. Była też pilnowana. Prawdopodobnie w ciągu kilku lat po uwięzieniu zorganizowano dwie nieudane próby ucieczki. Ostatecznie jednak wydaje się, że hrabina pogodziła się z losem więźnia. Nawet bardziej niż wydaje się to prawdopodobne.

Uwolnienie zaoferował jej następca Augusta II po jego śmierci w 1733 roku. Więzienie dawnej kochanki ojca nie miało żadnego celu ani uzasadnienia. Hrabina jednak odmówiła.

Zgodnie z literacką wizją Kraszewskiego, powodem odmowy było to, że stała się obca dla ludzi i świata, odebrano jej wszystko, nie miała ani dokąd, ani do kogo pójść. Jednak nie było to prawdą – żyły dzieci Anny i Augusta II (młodsza córka i syn). Wychowane na dworze w Dreźnie, a potem dobrze „ustawione” życiowo. Hrabina miała także swój majątek, wcale niemały. Wybór pozostaje tym trudniejszy do zrozumienia, gdy spojrzy się na losy innych byłych królewskich faworyt. Po zakończeniu związku z królem wychodziły za mąż za wysoko postawionych urzędników i arystokratów, niekiedy pozostawały też w orbicie wpływów dworu (jeszcze za życia Augusta). Jednak dumna i uparta hrabina Cosel pozostała w Stolpen aż do śmierci w wieku 85 lat. Zmarła 31 marca 1765 r. Została pochowana w tamtejszej kaplicy.