Modele rodziny dziś i kiedyś. Jak zbudować szczęśliwą rodzinę

Modele rodziny są klasyfikowane i opisywane przez badaczy na podstawie różnych kryteriów. Najczęstszymi wyznacznikami są: typ władzy wewnątrzrodzinnej, sposób wyboru małżonka, wzory dziedziczenia. Na gruncie polskim najczęściej wyróżnia się model rodziny tradycyjnej i model współczesnej rodziny.

Model rodziny tradycyjnej bardzo często powiązany jest z wielopokoleniowością. Najważniejszym jego wyróżnikiem jest jednak wyraźna struktura władzy. Zarządzanie rodziną oraz prestiż przynależne są ojcu oraz mężowi. To tzw. patriarchalny model rodziny, w którym mężczyzna odpowiedzialny jest za kwestie finansowe oraz standard życia rodziny. Jest jedynym żywicielem i głową rodziny, zachowuje zatem również prawo do podejmowania decyzji strategicznych. Nie angażuje się w prace domowe i codzienną opiekę nad dziećmi, pozostawiając te kwestie kobiecie. Matka pełni rolę pośrednika między ojcem a jego potomkami, z jednej strony podporządkowując się mężowi, z drugiej - zarządzając dziećmi. Obowiązki i zadania najmłodszych zróżnicowane są ze względu na kryterium płci.

Charakterystyczną cechą modelu rodziny tradycyjnej jest istnienie szczegółowych norm, zakazów i nakazów regulujących życie wszystkich osób. Ich przestrzeganie oraz utrzymywanie dyscypliny jest w tym przypadku domeną ojca. W skrajnych przypadkach model ten może przybrać formę rodziny autokratycznej.

Obecnie socjologowie dostrzegają, iż model rodziny tradycyjnej zanika. Zjawisko to wynika przede wszystkim ze zmian społecznych i obyczajowych. U ich podstaw leżą m.in.: feminizacja i laicyzacja społeczeństwa, aktywność zawodowa kobiet, popularność "tacierzyństwa" jako wartości samej w sobie.

Model współczesnej rodziny jest modelem partnerskim. W tym przypadku rodzina jest mniej liczna, zarówno pod względem liczby osób, jak i pokoleń (przeważa forma dwupokoleniowa). Zanika tutaj sztywny podział ról. Małżonkowie dzielą się obowiązkami pracy zawodowej, wspólnie dbają o dom i dzieci, razem podejmują ważne dla rodziny decyzje. Kobieta i mężczyzna realizować mogą takie same zadania, a wkład poszczególnych osób zależny jest nie od ich płci, ale od kompetencji i możliwości psychofizycznych.

Współcześnie zaobserwować można proces autonomizacji życia członków rodzin. Kobiety zajmują się pracą zawodową i samorealizacją, podejmują ważne decyzje. Dzieci natomiast zachowują pewną swobodę w sposobie spędzania czasu wolnego, współdecydują o swojej edukacji i rozwoju zainteresowań.

Wychowanie dzieci, z jakim mamy do czynienia w modelu współczesnej rodziny, oparte jest na autorytecie rodziców oraz pozytywnej więzi uczuciowej, jaką nawiązują oni ze swoimi dziećmi. W ustalaniu zasad i norm uwzględnia się zmieniające potrzeby wszystkich członków rodziny, dbając o odpowiednie proporcje między kontrolą a autonomią.

Najczęściej wykorzystywanym modelem wychowawczym jest model demokratyczny. Polega on na wyznaczaniu norm i reguł, których przekroczenie wiąże się z negatywnymi dla dziecka konsekwencjami. Muszą one jednak być przemyślane i dostosowane do sytuacji. Częściej stosuje się nagrody. W modelu demokratycznym rodzice rozmawiają z dziećmi, uwzględniają ich potrzeby i stwarzają warunki do rozwoju.

Zdaniem amerykańskiego socjologa, Talcotta Parsonsa sensem przemiany modelu rodziny tradycyjnej w model współczesnej rodziny jest zmiana sposobu jej postrzegania. Nie jest to już wyłącznie instytucja wychowawcza, ale związek osób pozostających ze sobą w relacjach emocjonalnych. Ma to także swoje złe strony. Utrata instytucjonalności i hierarchii na rzecz indywidualizacji może powodować konflikty rodzinne, zmniejszenie spójności rodziny, a w konsekwencji rozpad.

Nie ulega wątpliwości, że współczesne rodziny przeobrażają się, co powoduje trudności w ich jednoznacznym opisaniu. Zmianom społecznym towarzyszą bowiem także alternatywne modele rodziny, takie jak: wieloletnie związki kohabitacyjne, samotne rodzicielstwo czy rodziny patchworkowe.

Ten ostatni termin stosowany jest wymiennie z pojęciem rodziny zrekonstruowanej (tzw. patchworkowej). Z takim modelem mamy do czynienia wówczas, gdy - po rozwodzie - jeden lub oboje partnerzy zakładają nowe rodziny. Towarzyszą im dzieci z poprzednich związków, a często także wspólni potomkowie. Opracowanie Narodowego Spisu Powszechnego za rodzinę patchworkową uznaje taką, w której co najmniej jedno dziecko nie jest wspólnym potomkiem partnerów.

Zwolenników różnych modeli rodziny łączyć powinno jedno: dążenie do stworzenia szczęśliwej rodziny. Same więzy krwi nie wystarczą. Nie ma również jedynej słusznej drogi prowadzącej do tego celu. Psychologowie zgodni są co do niezaprzeczalnych wartości, jakie niesie ze sobą model współczesnej rodziny. Do najważniejszych zalicza się: istnienie i troskę o więź emocjonalną pomiędzy małżonkami oraz rodzicami a dziećmi, wzajemny szacunek i porozumienie, szczerość, odpowiedzialność za swoje czyny i drugą osobę. Kluczem do sukcesu jest troska o prawidłową komunikację, artykułowanie swoich potrzeb i wspólne spędzanie czasu. Rodzinę znakomicie integrują wspólne posiłki, bez udziału telewizora, wyjazdy sprawiające radość wszystkim, wspólne wspomnienia.

Badania potwierdzają, że większość Polaków popiera nowoczesny model współczesnej rodziny. Dlaczego więc, skoro ma on sporo zalet, często mówi się o kryzysie wartości? Dlaczego rozpada się coraz więcej małżeństw?

Jeden z istotnych problemów polega na tym, że z pozoru partnerskie małżeństwa wcale takie nie są. Nadal  zdarza się, że - mimo pracy zawodowej obojga - to na matce spoczywa odpowiedzialność za wykonanie prac domowych, wychowanie i edukację dzieci. Schemat taki daje co prawda szanse rozwojowe kobiecie, jednak w sposób faktyczny nie odciąża jej z obowiązków.

W gruncie rzeczy nie chodzi bowiem o to, jakie modele rodziny zostaną wybrane przez poszczególne osoby, ale o to, czy te role życiowe stanowią wynik własnego, świadomego wyboru, wynikającego z potrzeb i wyznawanych wartości, czy też będą efektem nacisków zewnętrznych: ze strony rodziny, małżonka, otoczenia społecznego, wpływów religijno-kulturowych czy sytuacji społeczno- ekonomicznej. Aby stworzyć szczęśliwą i dobrze funkcjonującą rodzinę, poszukiwać należy drogi świadomego wyboru i partnerskiej komunikacji.