Jak rozpoznać uzależnienie u dzieci? Te zachowania powinny wzbudzić uwagę rodziców. Jak pomóc dzieciom i młodzieży w walce z uzależnianiami?

Profilaktyka, czyli zapobieganie. Możemy spotkać się także z określeniem prewencja. Takie słowa mogą przynosić skojarzenia związane z obroną, wyciąganiem mocnej artylerii w postaci zakazów, rewizji pokoju dziecka, czytania jego pamiętnika czy korespondencji w mediach społecznościowych itd. Wymienione działania dotyczą dzieci i młodzieży, które niestety stosują już używki, są narażone na bezpośrednie niebezpieczeństwo z tego tytułu. W przypadku profilaktyki robimy wszystko, aby do tych sytuacji nie doszło.

Każde dziecko jest w jakimś stopniu narażone na kontakt z używkami, podobnie jak i dorośli. To pytanie należy więc interpretować szerzej: czy moje dziecko jest świadome zagrożeń, czy czuje się bezpieczne w swoim otoczeniu, czy posiada niezbędną wiedzę, czy jest wystarczająco asertywne, aby w trosce i szacunku do siebie powiedzieć pokusom czy presji: „nie”?

Rodzice często nie mogą uwierzyć, że coś złego dzieje się z ich dzieckiem. „To nie dotyczy mojego dziecka” słyszą psychologowie i profilaktycy uzależnień.

Jednak po używki sięgają dzieci z różnych środowisk, a wśród nałogów znajdują się też uzależnienia behawioralne np. od gier komputerowych, czy hazardu. Błędem jest myślenie, że spożywanie alkoholu, narkotyków czy praktykowanie ryzykownych zachowań dotyczy tylko dzieci z rodzin, w których podobny problem mają też dorośli – Agnieszka Juszczyk, psycholog.

Relacje dziecka z otoczeniem mają ogromne znaczenie. Wśród czynników ryzyka znajdziemy brak nadzoru rodzicielskiego słabe przywiązanie dziecka do rodziców, brak zaufania do dorosłych czy też uzależnienia w bliskim otoczeniu i trudne warunki życia np. zaniedbanie w domu. Na minimalizowanie zagrożenia ma natomiast wpływ wsparcie rodziców i silne więzi rodzinne, obecność w życiu młodej osoby dobrych wzorców, mentorów i stabilne środowisko domowe.

Również uczeń, który ma słabsze oceny lub etykietki np. "leniwego, złego" jest w grupie większego ryzyka sięgnięcia po środki odurzające czy tez uciekania w nałogi behawioralne. Podobnie może skutkować samotność, odrzucenie przez kolegów, brak akceptacji czy niezdiagnozowane problemy ze zdrowiem psychicznym. W opozycji będzie łatwość w uczeniu się, możliwość prezentacji swoich mocnych stron, bycie docenianym, wysoka samoocena, posiadanie pasji i przyjaciół.

Czasami nie muszą występować długotrwale, wyżej wymienione okoliczności. Wystarczy presja rówieśnicza, ciekawość, chwilowe problemy emocjonalne i tzw. znalezienie się w złym miejscu i czasie, co może powodować obniżenie asertywności czy decyzyjności młodej osoby, a w konsekwencji jej zgodę np. na wzięcie narkotyków – Agata Szmytka, specjalistka ds. profilaktyki.

Jednorazowe spróbowanie używek nie jest uzależnieniem, jednak idealną sytuację osiągamy wtedy, gdy dziecko czuje się na tyle bezpiecznie i dobrze w życiu, aby nie chciało próbować niebezpiecznych substancji nawet jednorazowo.

Najlepiej kierując się maksymą, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Pamiętajmy, że profilaktyka uzależnień zaczyna się w domu. I chociaż szkoła odgrywa w tej kwestii również ogromną rolę, ale to my — rodzice musimy mieć świadomość zagrożenia, rozmawiać z dzieckiem oraz wiedzieć, gdzie szukać pomocy. Na sukces rodzicielskiej ochrony przed uzależnieniami składają się przede wszystkim zaufanie dziecka do rodzica, edukowanie dziecka, ale też umiejętności komunikacyjne rodzica.

Profilaktyka uzależnień polega nie tylko na uświadamianiu małoletnim zagrożeń wynikających ze stosowania substancji odurzających, psychoaktywnych czy też popadania w nałogi behawioralne, ale przede wszystkim na wzmacnianiu ich poczucia wartości, szacunku do swojej osoby, minimalizowania czynników ryzyka, o których wcześniej wspominaliśmy.

Może w tym pomóc podnoszenie kompetencji rodzicielskich (książki, warsztaty, wykłady dla rodziców), rozmowa z psychologiem rodzinnym, umacnianie więzi z dzieckiem, interesowanie się światem dziecka, także profilaktyka uzależnień w edukacji szkolnej dostosowana do wieku i rozwoju dzieci.

Profilaktyka zaczyna się w domu, jednak środowisko szkolne ma ogromny wpływ na rozwijanie świadomości dzieci w mądry, przekonywający je sposób.

Niestety brakuje w szkołach przestrzeni na odpowiednie zajęcia, które wypełniałyby tę potrzebę. Wybrane zagadnienia poruszane na lekcjach biologii, WF czy WDŻ (wpisane w podstawę programową) w praktyce sprowadzają się do teorii i te formy po prostu nie działają.

Z dziećmi trzeba pracować na doświadczeniu, wykorzystując ich wrażliwość, inteligencję emocjonalną, rozwijać proces myślowy od przyczyny skutku. Z własnej praktyki warsztatowej prowadzonej m.in. w szkołach wiem, że to są metody, które pozostawiają ślad w młodym człowieku, zmuszają do refleksji. Chociaż wciąż przestrzeń czasowa, która jest na to przewidziana to zdecydowanie za mało – Agata Szmytka

Najbardziej zagrożoną grupą są dzieci w okresie wczesnego i późnego dojrzewania. Jak wynika z badań m.in. Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, 9 na 10 osób uzależnionych zaczęło używać substancji odurzających przed 18 rokiem życia. Inne badania (SAMHSA, USA) podkreślają, że to w okresie nastoletnim tworzą się zasadnicze części mózgu człowieka, które wpływają na zdolność podejmowania logicznych decyzji. Nastolatkowie częściej podejmują ryzyko, nie analizują swoich wyborów przed ich dokonaniem. Niestety rozwijające się mózgi są też bardziej podatne na uszkodzenia.

Okres dojrzewania dla każdego dziecka może być inny, jedne dzieci przechodzącą go dużo spokojniej, inne — w interpretacji dorosłych — jak tornado. Na ten etap ma wpływ przede wszystkim biologia i rozwój mózgu, ale także otoczenie, które może ten czas odpowiednio wspierać i rozumieć, lub odwrotnie. Niektóre objawy, które mogą zaniepokoić rodziców to duży spadek zaangażowania w dotychczasowe aktywności, złe oceny, zmiana znajomych, wyników w szkole, problemy zdrowotne lub złe nawyki dotyczące snu, wycofanie, mniej otwartości i szczerości.

Wymienione symptomy mogą także mieć inne podłoże i dotyczyć problemów związanych z trudnościami związanymi z dojrzewaniem, zrozumieniem swoich emocji, silnymi przeżyciami, rozterkami związanymi z grupą rówieśniczą, doznanie krzywdy przez dziecko, duże zmiany w rodzinie, problemy ze zdrowiem itd. W przypadku ich wystąpienia dobrze jest udać się po psychologiczne wsparcie.

Uważność na to, co dzieje się w życiu dziecka, zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa, ale też wyrażenie jasnego stanowiska wobec używek w postaci własnego zdania, przedstawienia konsekwencji prawnych, ale też tych, które jako rodzice podjęlibyście w domu (np. zasada ograniczonego zaufania, odwożenie i odbieranie ze szkoły itp.) powinny być dziecku znane. Pamiętajmy, że jedna rozmowa nie jest zapobieganiem. – Agnieszka Juszczyk.

Dobrze, aby rodzic posiadał rzetelną wiedzę i nie argumentował swoich poglądów fake newsami. Za odmową np. spożycia alkoholu, powinna iść logika. Warto kierować się w rozmowach z młodzieżą faktami, rzadziej obierać kierunek np. związany z osobistym światopoglądem czy kwestiami moralnymi. Przykład? Lepiej powiedzieć „Spójrz na ciocię, która pali już 20 lat…zaczęła tuż po szkole średniej, a jej skóra jest już teraz bardzo pomarszczona i postarzała. Jesteśmy w tym samym wieku. Do tego ciągle ma problemy z ciśnieniem”, niż „Jak to wygląda, żeby dziewczynka w tym wieku chodziła z papierosem”.

Zostawiajmy też przestrzeń na dyskusję i sami zadawajmy pytania. Czasami dziecko nie znajdzie na nie od razu odpowiedzi, ale będzie jej poszukiwać. Na przykład: „Jak się czujesz, gdy Ania zapali papierosa, a potem siada obok w ławce?”.

Jeżeli widzimy, że dziecko wraca do tematu lub opowiada o wrażeniach znajomych po spróbowaniu używek, warto ten okres zainteresowania się tematem wykorzystać do dyskusji, oglądania wartościowych filmów na ten temat. Dowiedzmy się, co i dlaczego jest interesujące w danym obszarze dla naszego dziecka. I także, szczególnie w przypadku nastolatków, doceniajmy ich postawę i zaufanie do nas, za każdym razem, kiedy przychodzą pytać nas o zdanie.

Komunikacja nie powinna sprowadzać się do wydawania instrukcji, co jeszcze trzeba zrobić. Im częściej znajdziemy przestrzeń na to, aby zainteresować się życiem osobistym dziecka (w co aktualnie gra, z kim się najbardziej lubi, czego mu brakuje, o czym marzy, co jest najtrudniejsze w szkole, co go bawi, a co smuci, kto go denerwuje, czy się czegoś boi itd.), tym łatwiej będzie nam przeprowadzać trudne i poważne rozmowy.

Ważne jest, abyśmy jako rodzice doceniali dobre zachowania np. „Jestem dumna z ciebie, ponieważ to wymagało odwagi, żeby nie zgodzić się na te wagary/wypicie piwa”, „Fajnie, że wyłączyłeś wczoraj wcześniej komputer i zdążyłeś wyjść z chłopakami na boisko”, „Dziękuję, że opowiedziałeś mi o sytuacji Kasi. Współczuję jej. Myślisz, że możemy jej jakoś pomóc?”. Wzmacniamy w ten sposób w dzieciach wiele cennych cech, takich jak zaufanie do ich własnej intuicji, poglądów, budujemy ich pewność siebie, pomagamy oswoić lęk przed odrzuceniem („nie będą mnie lubić, gdy odmówię”) i uczymy, jak radzić sobie w trudnych sytuacjach.

Konstruktywne rozmowy z nastolatkami to nie teoretyzowanie, ale negocjowanie ostatecznej przyszłej wersji wydarzeń np. godziny powrotów do domu, wyboru zajęć dodatkowych, zasad respektowania przestrzeni osobistej, obowiązków domowych. To bywają bardzo trudne rozmowy, dzieci chcą wygrać negocjacje, natomiast rolą rodzica jest przystać na taki kompromis czy podejmować decyzje poruszając się w bezpiecznych granicach.

Komunikacja ma ogromny wpływ na jakość relacji w rodzinie, zaufanie dziecka do rodzica. Co ułatwia wczesne wyłapanie zagrożenia np. presji rówieśniczej dotyczącej zażywania narkotyków.

Przede wszystkim od tego, do czego jest jednak najłatwiejszy dostęp. Mówiąc o uzależnieniu od substancji będzie to alkohol, ale także palenie papierosów, czy marihuany. Niebezpieczeństw jest tu sporo, zarówno pod kątem uszkodzeń rozwijającego się mózgu, jak i ryzyka utraty świadomości, kontroli nad swoim zachowaniem co może doprowadzić do tragicznych konsekwencji.

Jeśli chodzi o narkotyki, o które dzieci muszą się „postarać”, czyli kupić od dealerów, to wszelkiego rodzaju dopalacze i LSD. Młodzież może też zażywać leki dostępne bez recepty. Oprócz substancji psychoaktywnych, dzieci i młodzież bardzo łatwo popada dziś w uzależnienie od internetu i/lub gier komputerowych. Jest to forma uzależnienia behawioralnego, czyli konieczność wykonywania określonych czynności, stymulowania poprzez zachowanie.

O ile internet, aplikacje, media społecznościowe czy gry są potrzebnymi i wszechstronnymi narzędziami, zarówno pod kątem edukacyjnym, jak i rozrywkowym, to zamykanie się w pokoju i siedzenie w niezmiennej pozycji przed ekranem całe popołudnia powinno mocno zaniepokoić rodziców. Tu warto nadmienić, że problem dotyczący czasu spędzanego przy elektronice obserwują specjaliści z wielu obszarów ochrony zdrowia: psychiatrzy, fizjoterapeuci czy okuliści.

Jeżeli dbamy o dobrą relację z dziećmi, jesteśmy uważnymi rodzicami i rozmawiamy w domu np. o problemach powodowanych przez uzależnienia, to na co dzień, zupełnie naturalne poprzez swoją postawę rodzicielską i działania wychowawcze stosujemy profilaktykę uzależnień.

Mimo to, jeśli zauważymy, że z dzieckiem dzieje się coś niedobrego, mamy podejrzenia co do tego, czy pije albo bierze narkotyki, to przede wszystkim należy porozmawiać z dzieckiem i próbować uzyskać jak najwięcej informacji od niego. Następnie skierować się do specjalistów, którzy ocenią obiektywnie sytuację i pomogą podjąć odpowiednie działania. O podejrzeniu brania używek powinien też wiedzieć wychowawca klasy i szkolny psycholog, aby także okazać odpowiednie wsparcie uczniowi.

Zawsze warto porozmawiać z psychologiem rodzinnym, a także specjalistą ds. uzależnień dzieci i młodzieży. W trudnych przypadkach, kiedy nie mówimy już o prewencji, ale leczeniu uzależnienia terapia uzależnienia dla młodzieży będzie konieczna.

Wiedzą podzieliły się:
Agata Szmytka - specjalistka ds. profilaktyki uzależnień, pedagożka resocjalizacji, trenerka dramy stosowanej, prezeska Fundacji Da Radę.
Agnieszka Juszczyk – psycholożka, trenerka i realizatorka warsztatów teatralnych i rozwojowych dla dzieci i młodzieży, wiceprezeska Fundacji Da Radę.

Wybrane telefony, pod którymi można uzyskać pomoc:

• OGÓLNOPOLSKI TELEFON ZAUFANIA NARKOTYKI
  801 199 990
• CAŁODOBOWA BEZPŁATNA INFOLINIA DLA DZIECI, MŁODZIEŻY, RODZICÓW I PEDAGOGÓW
  800 080 222
• POMARAŃCZOWA LINIA-PORADY DLA RODZICÓW, KTÓRYCH DZIECI SIĘGAJĄ PO ALKOHOL
  tel. 801 140 068, 800 140 068 (poniedziałek-piątek w godzinach 14.00-20.00)