Jak zadbać o zdrowie psychiczne dziecka? Na co zwrócić uwagę i gdzie szukać pomocy? Rozmowa z psycholog Karoliną Tuchalską-Siermińską

Dlaczego zdrowie psychiczne jest tak ważne, zwłaszcza u dzieci?
Ponieważ zdrowie psychiczne stanowi integralną część prawidłowego rozwoju, odnosi się do dobrostanu społecznego, emocjonalnego i behawioralnego każdego człowieka.

Zobacz także: Samobójstwa, przemoc, hejt to wynik kryzysu komunikacji w rodzinie. Zamiast o uczuciach rozmawiamy o pieniądzach

W ostatnich latach Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała kilka dokumentów poruszających tematykę zdrowia psychicznego osób w każdym wieku, zgodnie z podejściem life-course, czyli ujmowaniem zdrowia w całym cyklu życia. Wskazuje się w nich istotny wpływ jakości życia i stanu zdrowia z okresu dziecięcego na późniejsze zachowania, strategie radzenia sobie z trudnościami, poczucie spełnienia i satysfakcji oraz choroby występujące w życiu dorosłym.

Czy dzieciństwo i jego przebieg ma wpływ na rozwój i psychikę dziecka?
TAK, dzieciństwo jest okresem w naszym życiu, podczas którego budowane są fundamenty z różnych obszarów, również tego dotyczącego odporności psychicznej. To wtedy zdobywamy podstawowe kompetencje psychospołeczne, uczymy się tego, kim jesteśmy, w jaki sposób budować relacje, komunikować się z ludźmi, regulować emocje, radzić sobie z trudnościami i wyzwaniami. Od samego początku kształtuje się nasze poczucie wartości oraz przekonania na temat nas samych i otaczającego świata. Tym samym przebieg dzieciństwa oraz sytuacje, których doświadczamy, mogą stwarzać wspierające lub niekorzystne warunki dla rozwoju i zdrowia psychicznego dziecka.

Jak rodzice mogą zadbać o zdrowie psychiczne maluchów?
Bardzo bliskie jest mi przekonanie, że - byśmy jako rodzice mogli zatroszczyć się o dzieci - w pierwszej kolejności powinniśmy zadbać o siebie, o swoje zdrowie, o regulacje emocji, poszerzanie świadomości i aktualizowanie wiedzy między innymi o tym, co sprzyja zdrowemu rozwojowi dziecka.

Najważniejsze jest dostosowanie naszych działań do indywidualnych potrzeb naszej pociechy, do jej wieku i etapu rozwoju. Gdybym miała jednak wskazać kilka fundamentalnych elementów, o których warto pamiętać, to byłoby to:

• Bądź prawdziwie obecna/y. Spędzaj ze swoim dzieckiem czas. Tworzenie ciepłych i czułych relacji, wspiera poczucie bezpieczeństwa i zaspakaja potrzebę bliskości.
• Rozmawiaj i słuchaj. Być może to brzmi banalnie, ale w dobie nowych technologii i komunikatorów zanika kultura „zwykłej” rozmowy, tracimy tę umiejętność, a dzieci jej nie rozwijają. Rozmawiaj o codzienności i o tym, co ważne. Dziel się swoimi spostrzeżeniami, ale też słuchaj tego, o czym mówi dziecko.
• Szanuj i akceptuj. Stwarzanie przestrzeni, w której niezależnie od wieku, domownikom okazywany jest szacunek, to wartość niosąca korzyści na wielu płaszczyznach. Dziecko, które czuje akceptacje dla swoich emocji, potrzeb czy wyrażanych opinii, czuje się jednocześnie bezpieczne, zauważone, ważne i chętniej dzieli się swoimi doświadczeniami, bolączkami, czy sięga po pomoc.
• Bądź przykładem. Dzieci najbardziej efektywnie uczą się przez obserwację i doświadczanie. Czerpią z rodzicielskich nawyków, przekonań, zachowań, sposobu i stylu życia. Dlatego, tak ważne jest byśmy zatroszczyli się o siebie i pracowali nad sobą, nad swoimi schematami, regulacją emocji i sposobami budowania relacji i umiejętnością odpoczynku.

Dbając o siebie, dbamy o nasze dzieci.

A czego absolutnie nie powinni robić?
Wszelka forma przemocy, krzyku i bicia – to coś, czego powinniśmy się wystrzegać. Chciałabym doczekać czasów, kiedy nie będziemy musieli tłumaczyć tak oczywistych kwestii. Badania pokazują, że przemocowe środowisko szkodzi prawidłowemu rozwojowi fizycznemu i psychicznemu dzieci. Może też być powodem długotrwałych problemów zdrowotnych, społecznych w dorosłym życiu. Warto wspomnieć o tym, że przemoc może mieć różne oblicza i formy: od fizycznej, po słowną, emocjonalną czy ekonomiczną. Negatywny wpływ na rozwój dzieci mają również również częste kłótnie pomiędzy osobami z jego bliskiego otoczenia i rodzicami. Napięta atmosfera może być dla niego wyjątkowo stresująca, zaburza poczucie bezpieczeństwa i wzmacnia strach czy lęki.

Przemoc wobec dzieci jest absolutnie zabroniona. A co z klapsami? Warto uświadomić wszystkim, że to jest również forma przemocy. Proszę uzmysłowić naszym czytelnikom, jak to wpływa na emocje i psychikę?
Nauka nie pozostawia wątpliwości – klapsy nie działają, choć pozornie wydaje nam się, że przynoszą natychmiastowy efekt. Osobom mającym wątpliwości, czy klaps to przemoc i zasłaniających się hasłem: „Jeden klaps nikomu nie zaszkodził. Ja dostawałem i wyszedłem na ludzi”, chciałabym przypomnieć, że przemoc, to intencjonalne działanie lub zaniechanie działania. Ma miejsce, kiedy jedna osoba ma wyraźną przewagę nad drugą. Działanie lub zaniechanie działania jednej osoby narusza prawa i dobra osobiste drugiej, a osoba, wobec której stosowana jest przemoc doznaje cierpienia i szkód fizycznych i psychicznych. Mam nadzieję, że jasne staje się, że klaps spełnia wszystkie te kryteria.

Wymierzanie klapsa dziecku jest wyrazem bezsilności. Dowodem na to, że nie mamy już cierpliwości, argumentów ani pomysłu, jak zachować się w tej określonej sytuacji.

Swoją drogą, biorąc pod uwagę domniemaną skuteczność edukacyjną i negocjacyjną klapsów, ciekawe jest, dlaczego w konfrontacji z dorosłymi ludźmi tak ochoczo ich nie stosujemy i jednak potrafimy zachować się inaczej?

Kary fizyczne dają szybki efekt, gdyż wymuszają natychmiastowe zaprzestanie zachowań w obecności osoby kontrolującej. Każde z przeprowadzonych badań pokazuje, że klapsy w dłuższej perspektywie nie są skuteczne. Dzieci, wobec których stosowane są klapsy, częściej przejawiają zachowania agresywne, gdyż traktują je, jako metody rozwiązywania problemów i konfliktów. Dla nich, takie działanie staje się normalną formą zachowania w obliczu trudności.

Warto zdać sobie pytanie, jakbyśmy się czuli, gdyby ktoś wymierzył nam klapsa? Czego by nas on nauczył?
Klaps dla dziecka jest upokorzeniem, przekroczeniem jego granic, uprzedmiotowieniem, to demonstracja siły, przewagi i władzy rodzicielskiej. Z czasem, prócz obaw, strachu i poczucia zagrożenia, budzi gniew i niechęć do rodzica. Doświadczanie przemocy fizycznej i psychicznej od osoby, przy której dziecko powinno czuć się bezpieczne i kochane sprawia, że przestaje ono szanować same siebie, obniża poczucie wartości, wiarę we własne możliwości, dzieci tracą zaufanie do rodziców, wolniej się uczą, mają niższą inteligencję, częściej sprzeciwiają się rodzicom, są agresywne, zalęknione i przejawiają zachowania antyspołeczne. Wnioski te są wynikiem 50 letnich badań, przeprowadzonych na grupie 160 927 tysięcy dzieci dostających TYLKO klapsy.
Dlatego, argumenty typu „dostawałem i wyrosłem na ludzi” warto zastąpić refleksją nad tym, kim mógłbyś być, jakie życie wieść, gdybyś nie doświadczył tej przemocy?

Wiadomo, że kłótnie między rodzicami się zdarzają i źle wpływają na dzieci. Jeśli maluch jest tego świadkiem, jak wówczas postępować?
Każda sytuacja jest inna, podobnie jak przedmiot sporu i warto podjąć indywidualnie dostosowane sposoby działania. Gdybym jednak miała uogólnić, to w sytuacji, gdy dziecko jest świadkiem kłótni, warto natychmiast ją przerwać i otoczyć je troską. Jeżeli wiek dziecka na to pozwala, dobrą praktyką jest wytłumaczenie sytuacji, której właśnie się znalazło – to też pretekst do rozmowy o nieporozumieniach, sposobach rozwiązywania konfliktów, szacunku i przepraszaniu. Warto również wyciągnąć wnioski dotyczące tego, by spory rozstrzygać, gdy dzieci nie ma w pobliżu oraz w jaki sposób to robić.

Jakie zachowania dziecka powinny zaniepokoić rodzica?
Zaniepokoić rodzica powinno zachowanie odmienne od dotychczasowego. Pod uwagę warto wziąć dwa aspekty: czas trwania wspomnianej zmiany w zachowaniu czy samopoczuciu (np. obniżonego nastroju, zaburzeniach snu, odżywiania, zmiany zachowania) oraz jego wpływ na funkcjonowanie dziecka. Aby mówić o zaburzeniach depresyjnych, długość stanu obniżonego nastroju powinna przekraczać dwa tygodnie. W przypadku drugiego z wymienionych niepokój może budzić sytuacja, gdy dziecko zaniedbuje swoje obowiązki, przestaje wykonywać czynności, które dotychczas je cieszyły, czy gdy unika ono kontaktów z rówieśnikami, szczególnie, jeżeli wcześniej były one dla niego ważne.

Wśród innych sytuacji, które mogą budzić niepokój, mogę wymienić:

• występowanie epizodów lękowych (np. napadów paniki), którym towarzyszyć mogą np. przyśpieszona czynność serca czy zwiększenie liczby oddechów,
• pogorszenie wyników w nauce,
• częste wdawanie się w bójki,
• częste pojawianie się uporczywych myśli, które wpływają na codzienne funkcjonowanie dziecka,
• dokonywanie samookaleczeń.

Muszę podkreślić, że wspomniane powyżej przykłady, stanowią jedynie zarys sytuacji, w których wskazana może być konsultacja z psychologiem lub psychiatrą. Najlepiej byłoby, gdybyśmy korzystali ze wsparcia specjalisty zawsze wtedy, gdy mamy choćby cień podejrzenia co do stanu zdrowia dziecka. Warto korzystać z pomocy psychologa tak samo, jak korzystamy z usług stomatologicznych.

Jeśli rodzic zauważy niepokojące zachowania, co powinien zrobić i gdzie szukać pomocy?
Gdy w jakikolwiek sposób czujemy się zaniepokojeni stanem zdrowia psychicznego dziecka, w pierwszej kolejności warto o niego zadbać, otoczyć troską, wyrozumiałością, bliskością i spróbować porozmawiać o tym, jak się czuje, czego potrzebuje.
Następnie poprosić o wsparcie nauczyciela, wychowawcę, psychologa, pedagoga w przedszkolu czy szkole i podjąć z nimi współpracę w wypracowaniu najlepszego sposobu pomocy i postępowania.

Innymi placówkami, do których można zwrócić się po pomoc, są:

• poradnie psychologiczno-pedagogiczne,
• ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej,
• poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży,
• poradnie podstawowej opieki zdrowotnej,
• placówki leczenia uzależnień dla dzieci i młodzieży.

Ponadto funkcjonują telefony wsparcia:

• 116 111 – telefon zaufania dla dzieci i młodzieży;
• 800 12 12 12 – dziecięcy telefon zaufania rzecznika praw dziecka, czynny 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę, mogą również dzwonić osoby dorosłe, by zgłosić problemy dzieci;
• 800 120 226 – Policyjny Telefon Zaufania;
• 800 100 100 – telefon dla rodziców i nauczycieli w sprawie bezpieczeństwa dzieci;
• 801 140 068 – Pomarańczowa Linia dla rodziców pijących dzieci;
• 801 889 880 – telefon zaufania z problemem uzależnień behawioralnych;

Jak rozmawiać z dzieckiem o jego emocjach? Jakieś wskazówki dla rodziców przedszkolaków i nieco starszych dzieci?
Jak rozmawiać o emocjach? Najlepiej wprost, na co dzień, podczas różnych sytuacji, mówić o tym, jak się czujemy – my rodzice, wyrażać swoje emocje i umiejętnie je regulować. Najlepszy przykład pochodzi z góry, a najskuteczniejszą formą nauki jest doświadczanie w praktyce. Wspierającą w rozwoju inteligencji emocjonalnej dzieci jest nasza akceptująca postawa, otwartość na to, czego ono doświadcza, nazywanie tego, co widzimy, że może ono czuć, mówienie o odczuciach z ciała, które mogą towarzyszyć poszczególnym emocjom oraz o tym, o czym informują nas poszczególne emocje.

Pokazywanie dziecku, że emocje są informacją dla nas o tym, co nas spotyka, o naszych niezaspokojonych potrzebach, o przekraczanych granicach, o tym, że na czymś/kimś nam bardzo zależy. Świadomość tego, że każda emocja jest potrzebna i ważna, że one przemijają i nas nie definiują, wnosi akceptacje i wolność dla dziecięcej emocjonalności.

Jak pomóc dzieciom z zaburzeniami psychicznymi?
Bezzwłocznie skorzystać z profesjonalnej pomocy – psychologa, psychiatry, psychoterapeuty.
Zdrowie psychiczne jest tak samo ważne jak zdrowie fizyczne i powinniśmy się o nie troszczyć z taką samą uważnością – bez poczucia wstydu czy bagatelizowania.

Obecna sytuacja mocno ogranicza spotkania dzieci z rówieśnikami, a jest to bardzo ważna kwestia która ma istotny wpływ na ich rozwój. Co w takiej sytuacji robić?
Starać się skupiać na rozwiązaniach, szukać obszarów, na które mamy wpływ i możliwości, które możemy wykorzystać. Mamy do dyspozycji siebie nawzajem i jakość wspólnie spędzanego czasu. Dlatego tak ważna jest nasza obecność, otwartość na rozmowę i wspólne aktywności. Dodatkowo, w sytuacji wzmożonej izolacji społecznej, spowodowanej zagrożeniem pandemicznym, warto korzystać z tego, co wnoszą nowe rozwiązania technologiczne i wykorzystać je, by podtrzymywać i budować relacje społeczne. Z jednej strony możemy korzystać z komunikatorów i umożliwić dziecku rozmowy i video spotkania z rówieśnikami. Z drugiej strony możemy też szukać rozrywki i sposobów rozwoju, które daje internet, np. zajęcia językowe w formie online, takie jak Novakid, podczas których dzieje się przyjemne z pożytecznym, ponieważ dziecko nawiązuje relacje z nauczycielem, a jednocześnie poprzez zabawę uczy się języka angielskiego.